جهش پزشکی هسته ای در ایران؛ از تولید ۷۰ رادیودارو تا صادرات به ۱۵ کشور

به گزارش صنایع نو، انرژی هسته‌ای به عنوان یکی از منابع مهم انرژی، کاربردهای گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف علمی و پزشکی دارد. یکی از کاربردهای برجسته آن در پزشکی، تولید «رادیوداروها» است. این ترکیبات شیمیایی حاوی رادیونوکلئیدها (هسته‌های اتمی رادیواکتیو) هستند و به منظور تشخیص یا درمان بیماری‌ها به بیمار تزریق یا خورانده می‌شوند.

رادیونوکلئیدهای موجود در این ترکیبات، پرتوهای مختلفی مانند آلفا، بتا و گاما تولید می‌کنند که هر یک ویژگی‌های خاصی دارند. این پرتوها به دلیل انرژی و خاصیت نفوذپذیری، قادرند در بدن هدفگیری شده و به تشخیص دقیق بیماری‌هایی مانند سرطان، اختلالات قلبی و مشکلات غدد درون‌ریز کمک کنند. همچنین در درمان، این پرتوها می‌توانند به صورت موضعی سلول‌های سرطانی را تخریب کنند، بدون اینکه آسیب قابل توجهی به بافت‌های سالم وارد شود.

فناوری رادیوداروها یکی از دستاوردهای برجسته پزشکی مدرن است که در چند دهه اخیر تحولات چشمگیری در حوزه تشخیص و درمان بیماری‌ها، به‌ویژه بیماری‌های پیچیده مانند سرطان، ایجاد کرده است. استفاده از آنها در تصویربرداری هسته‌ای و درمان‌های هدفمند، موجب پیشرفت قابل توجهی در تشخیص زودهنگام بیماری‌ها و کاهش عوارض ناشی از روش‌های درمانی سنتی شده است.

با این حال، کشورهای در حال توسعه به دلیل محدودیت‌های زیرساختی و دسترسی کمتر به فناوری‌های نوین، کمتر توانسته‌اند از این فناوری بهره‌مند شوند. در این میان، ایران با پیشرفت در تولید رادیوداروها و راه‌اندازی مراکز تخصصی، گام‌های مهمی در به‌کارگیری این فناوری برداشته است.

اهمیت فناوری رادیوداروها در تشخیص و درمان سرطان

فناوری رادیوداروها در تشخیص و درمان سرطان نقش کلیدی و استراتژیک دارد. پیشرفت‌های این فناوری به پزشکان امکان می‌دهد تا به طور دقیق‌تر و مؤثرتر بیماری‌ها به ویژه سرطان را شناسایی و درمان کنند. مهمترین ویژگی‌ها و تأثیرات این فناوری در ادامه شرح داده شده است.

پزشکی شخصی‌سازی شده: رادیوداروها در پزشکی شخصی‌سازی شده نقشی حیاتی دارند و کمک می‌کنند تا درمان‌ها به طور دقیق‌تری برای هر بیمار انتخاب شوند که نتیجه آن کاهش عوارض جانبی و افزایش اثر بخشی است.

نقش در توسعه داروهای جدید: رادیوداروها در ارزیابی توزیع و اثربخشی داروها نقش دارند و به محققان کمک می‌کنند تا داروهای جدید را با دقت بیشتری آزمایش کنند. این امر باعث تسریع روند تحقیق و توسعه داروهای جدید می‌شود.

رادیوداروها به طور چشمگیری در بهبود تشخیص و درمان سرطان و همچنین سایر بیماری‌ها نقش دارند. این فناوری‌ها نه تنها به دقت بیشتر در تشخیص و درمان کمک می‌کنند، بلکه در توسعه داروهای هدفمند شخصی‌سازی شده، کاهش هزینه‌ها و ارتقای کیفیت زندگی بیماران تأثیر فراوانی دارند. استفاده از رادیوداروها به محققان کمک می‌کند تا به درمان‌های نوین و اثر بخش‌تری دست یابند و فرآیند تحقیق و توسعه داروها را تسریع کنند.

تحولات فناوری رادیوداروها در پزشکی، درمان و تشخیص

جایگاه فناوری رادیوداروها

فناوری رادیوداروها به بخشی جدایی‌ناپذیر از پزشکی مدرن در تشخیص و درمان بیماری‌ها، به‌ویژه سرطان، تبدیل شده است. در کشورهای پیشرفته، استفاده از خدمات پزشکی هسته‌ای به طور گسترده رواج دارد، در حالی که کشورهای در حال توسعه به دلیل محدودیت‌های زیرساختی، به‌ویژه در زمینه تولید رادیوداروها، کمتر توانسته‌اند از این فناوری بهره‌مند شوند.

برای استفاده مؤثر از این فناوری، وجود دو زیرساخت اصلی ضروری است: تولید رادیودارو و استفاده از آن در مراکز درمانی، به‌ویژه تکنیک‌های تصویربرداری هسته‌ای SPECT و PET که تحولات عظیمی در تشخیص بیماری‌هایی مانند سرطان، بیماری‌های قلبی و عصبی ایجاد کرده‌اند.

تحولات در زمینه تشخیص با استفاده از فناوری رادیوداروها

تصویربرداری SPECT: از دهه ۱۹۷۰، استفاده از رادیوداروها در روش تصویربرداری SPECT، تحولات قابل توجهی در تشخیص دقیق بیماری‌ها به‌وجود آورده است. این روش به ویژه در تشخیص بیماری‌های قلبی، پیگیری درمان سرطان، و بررسی عملکرد مغزی در بیماری‌هایی مانند آلزایمر و پارکینسون کاربرد دارد. یکی از مهم‌ترین مزایای SPECT، تصویربرداری دقیق و غیرتهاجمی آن است.

تصویربرداری PET: فناوری PET با قابلیت تصویربرداری از فرآیندهای متابولیکی و بیولوژیکی بافت‌ها، تحولات چشمگیری در تشخیص زودهنگام سرطان، ارزیابی درمان‌ها و پیگیری مشکلات قلبی ایجاد کرده است. PET به دلیل دقت بالاتر و امکان ترکیب با CT یا MRI، اطلاعات جامع‌تری از ساختار و عملکرد بدن فراهم می‌کند. علاوه بر این، PET توانایی تشخیص اختلالات مغزی و مدیریت بیماری‌های عصبی مانند آلزایمر و پارکینسون را دارد.

وضعیت ایران در فناوری‌های تصویربرداری هسته‌ای

بر اساس مقاله‌ای با عنوان «توزیع تجهیزات پزشکی تشخیصی درمانی سرمایه‌ای در ایران در سال ۱۳۹۵ و برآورد تعداد دستگاه مورد نیاز تا سال ۱۴۰۴» که در سال ۱۳۹۶ در مجله تخصصی اپیدمیولوژی ایران به چاپ رسید، تعداد دستگاه‌های گاما کمرا (مربوط به تصویربرداری SPECT) در سال ۱۳۹۵ تعداد ۱۷۶ دستگاه و برآورد آن برای سال ۱۴۰۴ تعداد ۲۲۶ دستگاه بوده است.

در همین مقاله، تعداد دستگاه PET اسکن در سال ۱۳۹۵ تنها ۳ دستگاه و برآورد تعداد مورد نیاز تا سال ۱۴۰۴ تعداد ۱۶ دستگاه اعلام شده بود. با توجه به اطلاعات موجود، تعداد دستگاه‌های تصویربرداری SPECT در حال حاضر حدود ۲۱۶ دستگاه در ۳۱ استان و دستگاه‌های تصویربرداری PET در حال حاضر ۱۰ دستگاه است.

با توجه به گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سال ۲۰۲۳، تعداد اسکنرهای SPECT در سطح جهانی به حدود ۲۷۰۱۸۰ دستگاه رسیده است که توزیع آن به طور نامتناسبی در کشورهای با درآمد بالا متمرکز است. اگرچه تعداد اسکنرهای SPECT در ایران هنوز از متوسط جهانی (۳.۰۵ اسکنر به ازای هر میلیون نفر) پایین‌تر است، اما ایران در این گزارش در دسته کشورهای با درآمد بالاتر از متوسط از نظر این تجهیزات قرار گرفته است.

وضعیت جهانی و ایران در حوزه تولید رادیوداروها و تصویربرداری هسته‌ای

در سطح جهانی، دسترسی به دستگاه‌های SPECT و PET به شدت به سطح درآمد کشورها وابسته است. کشورهای با درآمد بالا چندین برابر بیشتر از کشورهای با درآمد متوسط و کم، به این تجهیزات دسترسی دارند.

بازار جهانی رادیوداروها در سال ۲۰۲۴ با ارزشی بین ۶.۷۴ تا ۱۱.۸۵ میلیارد دلار تخمین زده شده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۴، با نرخ رشد سالانه مرکب (CAGR) بین ۷.۵۳٪ تا ۱۱.۴۵٪ به بیش از ۲۵ میلیارد دلار برسد.

ایران در زمینه تولید رادیوداروها و دستگاه‌های تصویربرداری هسته‌ای پیشرفت‌هایی داشته است، اما همچنان وابستگی قابل توجهی به واردات رادیوایزوتوپ‌های کلیدی مانند مولیبدن-۹۹m و لوتسیوم-۱۷۷ وجود دارد. توسعه زیرساخت‌های تولید رادیوداروهای کاربردی نظیر FDG (فلوئورودئوکسی گلوکز) و افزایش تعداد دستگاه‌های PET، از اولویت‌های مهم جهت ارتقای جایگاه ایران در حوزه پزشکی هسته‌ای است.

تولید نخستین دوز رادیوداروی FDG در یکی از بیمارستان‌های تهران

سیکلوترون یکی از بیمارستان‌های تهران، در راستای تحقق خودکفایی در تأمین رادیوداروهای پزشکی و تولید رادیوایزوتوپ‌های مورد نیاز در تصویربرداری PET، نصب و راه‌اندازی شده است. بخش تولید رادیودارو در این بیمارستان نیز در سال گذشته موفق به تولید نخستین دوز رادیوداروی FDG شد. لازم به ذکر است که تنها شرکت متولی تولید و توزیع رادیوداروها در کشور، یک شرکت دولتی متعلق به سازمان انرژی اتمی ایران است.

تولید ۷۰ نوع رادیودارو در ایران

ایران با تولید ۷۰ نوع رادیودارو و تأمین نیاز بیش از ۶۵۰۰ مرکز پزشکی هسته‌ای، جایگاه خود را به عنوان یکی از سه کشور برتر جهان در این صنعت تثبیت کرده و با صادرات به ۱۵ کشور، سودی معادل ۷۰ میلیون دلار را در سال ۱۴۰۴ به ارمغان آورده است.

وضعیت اسکنرهای تصویربرداری SPECT و PET در ایران

در حال حاضر، تعداد اسکنرهای SPECT در ایران حدود ۲۱۶ دستگاه است که در ۳۱ استان کشور توزیع شده‌اند. این رقم پایین‌تر از میانگین جهانی (۳.۵ اسکنر به ازای هر میلیون نفر) است.

در زمینه PET نیز، تعداد اسکنرهای فعال در کشور حدود ۱۰ دستگاه برآورد می‌شود که به مراتب کمتر از میانگین جهانی (۰.۷۳۹ اسکنر به ازای هر میلیون نفر) است. در حالی‌که در کشورهای با درآمد بالا، بیش از ۳ اسکنر PET به ازای هر میلیون نفر وجود دارد.

چالش‌ها و اولویت‌ها

وابستگی به واردات: ایران به واردات رادیوایزوتوپ‌های حیاتی از جمله مولیبدن-۹۹m و لوتسیوم-۱۷۷ وابستگی شدیدی دارد. این موضوع موجب آسیب‌پذیری زنجیره تأمین رادیوداروها و افزایش هزینه‌ها در حوزه پزشکی هسته‌ای می‌شود.

نیاز به توسعه زیرساخت‌ها: یکی از اولویت‌های اساسی برای ارتقای جایگاه ایران در پزشکی هسته‌ای، توسعه زیرساخت‌های تولید داخلی رادیوایزوتوپ‌ها، افزایش ظرفیت تولید رادیوداروهای درمانی و تشخیصی، و افزایش تعداد اسکنرهای PET و SPECT است.

جمع‌بندی

ایران در سال‌های اخیر در زمینه تولید رادیوداروها و بهره‌گیری از فناوری‌های تصویربرداری پزشکی هسته‌ای پیشرفت‌های قابل‌توجهی داشته است. با این حال، چالش‌هایی همچون کمبود در تولید رادیوایزوتوپ‌های کلیدی، تعداد محدود اسکنرها و نیاز به گسترش زیرساخت‌های تخصصی همچنان پابرجاست. برای رقابت با کشورهای پیشرفته و دستیابی به جایگاه برتر جهانی در این حوزه، ضروری است که تولید داخلی رادیوایزوتوپ‌ها تقویت شود و شبکه تجهیزات و مراکز پزشکی هسته‌ای در کشور گسترش یابد.

منبع: mehrnews.ir